Υπάρχουν άνθρωποι που πορεύονται μέσα στον κόσμο υιοθετώντας έναν ψευδή εαυτό σαν μεταμφίεση. Που φέρουν πάνω τους το στίγμα όχι επειδή έσφαλαν, αλλά επειδή απλώς υπήρξαν. Ο Κόλμαν Σιλκ, ο κεντρικός ήρωας στο Ανθρώπινο στίγμα του Φίλιπ Ροθ, είναι ένας τέτοιος άνθρωπος: ένα σώμα που αποσύρεται από τη φυλετική του ταυτότητα, ένας άνθρωπος που αποφασίζει να υπάρξει αρνούμενος εκείνο που κοινωνικά τον προσδιορίζει.

Ο Κόλμαν Σιλκ είναι μαύρος, αλλά δηλώνει λευκός. Δεν μεταμορφώνεται — αποσύρεται. Κόβει τους δεσμούς του με την οικογένειά του, απαρνείται τη φυλή του, σβήνει το παρελθόν του και φτιάχνει εκ του μηδενός μία ταυτότητα που θα του επιτρέψει να ζήσει χωρίς τον διαρκή έλεγχο του βλέμματος του Άλλου. Η επιλογή του αυτή, όμως, δεν έχει τη σφραγίδα της ελευθερίας· φέρει τη σφραγίδα της αναγκαιότητας. Για να μπορέσει να διδάξει, να υπάρξει, να μην απορριφθεί, να μην εξοβελιστεί. Δεν μεταμφιέζεται για να παραπλανήσει, αλλά για να προστατευτεί.

Στην Αμερική του τέλους του 20ού αιώνα, στην αυγή του τέλους του πολέμου του Βιετνάμ και στο ξέσπασμα του σκανδάλου της Μόνικα Λουΐνσκι — μια Αμερική παγιδευμένη ανάμεσα στο ενοχικό της παρελθόν και στην ιδεολογική αγκύλωση της πολιτικής ορθότητας— ο Σιλκ καταρρέει από μια λέξη. Μια λέξη που ειπώθηκε χωρίς πρόθεση, αλλά ερμηνεύτηκε με βάσει τις διαθέσιμες υποψίες. Το “spooks”, η διπλή του σημασία (φαντάσματα και υποτιμητικός όρος για τους Αφροαμερικανούς), καταλήγει να σφραγίσει τη μοίρα του. Η ειρωνεία της υπόθεσης —ότι ένας μαύρος που παριστάνει τον λευκό κατηγορείται για ρατσισμό— συνθέτει το σπαραχτικό ειρωνικό υπόστρωμα του μυθιστορήματος. Ένα έργο που γράφεται σχεδόν σαν τραγωδία, με μια ύπουλη και διαρκώς υποβόσκουσα απουσία κάθαρσης.

Ο αφηγητής, ο γνωστός μας Νέιθαν Ζούκερμαν, λειτουργεί σαν συγγραφικό υποκατάστατο του Φίλιπ Ροθ. Δεν είναι ένας παρατηρητής έξω από την ιστορία, αλλά ένας αναζητητής νοήματος της σιωπής. Συλλέγει απομεινάρια από τον βίο του Σιλκ, και μέσα από αυτά προσπαθεί να συλλάβει την ανθρώπινη εμπειρία στο απογυμνωμένο της σχήμα. Ό,τι δεν λέγεται —εκεί βρίσκεται η ουσία.

Η σχέση του Σιλκ με την Φόνια Φάρλεϊ, μια καθαρίστρια με τα δικά της φαντάσματα, τις δικές της πληγές, δεν είναι απλώς μία ερωτική εμπλοκή· είναι ένα καταφύγιο. Ένας τρόπος να υπάρξει κανείς χωρίς ρόλους, χωρίς παρελθόν, χωρίς τον βαρύ εξοπλισμό της ταυτότητας. Σε έναν κόσμο όπου οι ταυτότητες έχουν γίνει πολεμικά λάβαρα και όργανα ελέγχου, ο Σιλκ και η Φόνια αναζητούν μια απόσυρση, έστω και προσωρινή, από την τυραννία του να είσαι κάποιος με βάση τις ταμπέλες.

Ο Σιλκ δεν υιοθετεί απλώς μια νέα ταυτότητα· αρνείται την έννοια της ταυτότητας ως σταθερότητας. Η φυλή, η κοινωνική θέση, ακόμη και ο ρόλος του καθηγητή, είναι για εκείνον ρούχα που φοριούνται και βγαίνουν. Δεν είναι ρίζες· είναι προσωπεία. Κι όμως, αυτή η άρνηση δεν είναι λύτρωση. Είναι βάσανος, μοναξιά, απόσυρση από τη δυνατότητα της βαθιάς ανθρώπινης σχέσης.

Ο Φίλιπ Ροθ δεν προσφέρει ηρωοποίηση. Ούτε όμως καταδίκη. Ο Κόλμαν Σιλκ δεν είναι ήρωας ούτε θύμα. Είναι παράδειγμα. Παράδειγμα ανθρώπου που προσπάθησε να υπάρξει σε μια κοινωνία αμείλικτης επιτήρησης, όπου ο τρόπος που σε βλέπουν οι άλλοι καθορίζει το ποιος είσαι.

Το στίγμα, λοιπόν, δεν είναι απλώς μια λέξη. Είναι η ανεξίτηλη πληγή που χαράσσεται όταν κάποιος προσπαθεί να ξεφύγει από τη μοίρα που του υπαγορεύεται και τελικά συναντά την καταδίκη από ένα σύστημα που απαιτεί ειλικρίνεια, αλλά δεν αντέχει την πολυπλοκότητα.

Η πολιτική ορθότητα, η ακαμψία της γλώσσας, η υποκρισία των θεσμών, η εκδικητικότητα της κοινής γνώμης, η σύγχυση ανάμεσα στην ταυτότητα και τη μάσκα: όλα συνυφαίνονται σε αυτό το σπουδαίο, οργισμένο, αλλά και βαθύτατα ανθρώπινο μυθιστόρημα.

Ο Φίλιπ Ροθ δεν γράφει για να ερμηνεύσει τον κόσμο· γράφει για να τον αποκαθηλώσει από τις ψευδαισθήσεις του. Η γραφή του δεν αναζητά κάθαρση, αλλά στοχάζεται το ανθρώπινο στην ευθραυστότητα  του.

Το ανθρώπινο στίγμα είναι τελικά ένα βιβλίο για την ύπαρξη υπό διαρκή απειλή. Για την επιθυμία να ζήσει κανείς χωρίς το βάρος της ιστορίας του και για το τίμημα που πληρώνει όταν προσπαθεί να το πετύχει.

 

Το βιβλίο του Φίλιπ Ροθ “Το ανθρώπινο στίγμα” κυκλοφορεί από τις εκδόσεις ΠΟΛΙΣ