Στην ψυχαναλυτική θεωρία και ψυχοδυναμική κλινική πρακτική, μια από τις πιο λεπτές αλλά και κεντρικές διακρίσεις αφορά στη διαφοροποίηση ανάμεσα στις ψυχοσωματικές διαταραχές και τις υποχονδριακές καταστάσεις. Αν και οι δύο φαινομενολογίες εμπλέκουν το σώμα ως φορέα της ψυχικής δυσφορίας, η φύση τους, η εσωτερική τους λειτουργία και οι άμυνες που τις συνοδεύουν διαφέρουν ριζικά.

⸻

Ψυχοσωματικές διαταραχές και Υποχονδρίαση: μια ουσιώδης διαφοροποίηση

Οι ψυχοσωματικές διαταραχές χαρακτηρίζονται από την παρουσία αντικειμενικά ανιχνεύσιμης βλάβης ή δυσλειτουργίας σε κάποιο οργανικό σύστημα, χωρίς όμως επαρκή ιατρική εξήγηση που να ανταποκρίνεται στη βαρύτητα των συμπτωμάτων. Σε αυτές τις περιπτώσεις, η σωματική έκφραση λειτουργεί ως έκφανση του απώθημένου ασυνείδητου, υποκαθιστώντας τη δυνατότητα του ατόμου να συμβολοποιήσει, να στοχαστεί ή να αναπαραστήσει τις εσωτερικές του ψυχικές ανάγκες (Marty & de M’Uzan, 1963).

Αντιθέτως, στην υποχονδρίαση – ή, σύμφωνα με τη σύγχρονη ταξινόμηση DSM-5, στη «Διαταραχή Άγχους για την Υγεία» – δεν παρατηρείται οργανική βλάβη, αλλά υπάρχει έντονος, δυσανάλογος και επίμονος φόβος περί σοβαρής νόσου. Το άγχος εστιάζει στη σημασία που προσλαμβάνουν συγκεκριμένες αισθήσεις ή σωματικές λειτουργίες, οι οποίες ερμηνεύονται καταστροφικά (Sifneos, 1973). Εδώ, το σώμα καθίσταται φορέας προβολής του άγχους του Εγώ, παρά έκφραση μιας πραγματικής σωματικής αλλοίωσης.

⸻

Ψυχοδυναμική κατανόηση: συμβολισμός, σωματοποίηση και αλεξιθυμία

Κοινή συνισταμένη και των δύο καταστάσεων αποτελεί η αδυναμία νοηματοδότησης του συναισθήματος. Η έννοια της αλεξιθυμίας (alexithymia), όπως αναπτύχθηκε από τον Nemiah και τον Sifneos (1970), αναφέρεται στην ελλιπή ικανότητα του ατόμου να αναγνωρίζει, να διαφοροποιεί και να εκφράζει συναισθηματικές καταστάσεις, οδηγώντας έτσι στη μετατροπή του συναισθηματικού φορτίου σε σωματικά συμπτώματα.

Στην ψυχοσωματική παθολογία, η σωματοποίηση λαμβάνει χώρα όταν οι εσωτερικές συγκρούσεις, λόγω αδυναμίας ψυχικής επεξεργασίας, εκδραματίζονται μέσω του σώματος. Δεν έχουμε απλώς μεταφορά του άγχους στο σωματικό, αλλά διάρρηξη των ορίων ανάμεσα στο ψυχικό και το σωματικό Εγώ (Green, 1977).

⸻

Κλινικά παραδείγματα: Όταν η ψυχή εκφράζεται μέσω του σώματος

Η ψωρίαση, ένα χρόνιο αυτοάνοσο δερματολογικό νόσημα, έχει μελετηθεί ως έκφραση δυσκολιών στην ψυχική οριοθέτηση – το δέρμα ως “σύνορο” μεταξύ εσωτερικού και εξωτερικού κόσμου, όπου προβάλλονται ντροπή, ενοχή, θυμός και ανάγκη προστασίας (McDougall, 1989).

Η αλωπεκία, ιδιαίτερα όταν εκδηλώνεται αιφνίδια, συχνά σχετίζεται με συναισθήματα ματαίωσης, απώλειας και εσωτερικής αστάθειας. Σε ψυχοδυναμικό επίπεδο, η απώλεια των μαλλιών συμβολοποιεί την απώλεια ελέγχου, ασφάλειας ή ταυτότητας.

Η χρόνια κόπωση μπορεί να λειτουργεί ως «ψυχολογική παραίτηση» – όταν ο εαυτός εξαντλείται στην προσπάθειά του να διαχειριστεί εσωτερικά διλήμματα ή υπερβολικές εσωτερικές απαιτήσεις. Το σώμα αναλαμβάνει τη λειτουργία του “όχι”, εκεί όπου η ψυχική ζωή αποτυγχάνει να θέσει όρια.

Γαστρεντερικά νοσήματα, όπως το Σύνδρομο Ευερέθιστου Εντέρου και η νόσος του Crohn, έχουν συσχετιστεί με πρώιμες ψυχικές εμπειρίες που αφορούν την απώλεια, την επιθετικότητα ή τη δυσκολία στη διαχείριση του ελέγχου. Το έντερο, ως οργανικό σύστημα επεξεργασίας και απέκκρισης, γίνεται τόπος “ψυχικού χωνέματος”, όπως υποδηλώνει και η γλωσσική μεταφορά: «δεν μπορώ να το χωνέψω». Σύγχρονες μελέτες αναδεικνύουν τη συχνή συννοσηρότητα της νόσου του Crohn με αγχώδεις και καταθλιπτικές διαταραχές, επηρεάζοντας τη δραστηριότητα της νόσου και τις εξάρσεις της (Kemp et al., 2021· Gracie et al., 2023).

⸻

Καρκίνος και ψυχικές διαταραχές: μια απαραίτητη ψυχοθεραπευτική στήριξη

Η εμφάνιση μιας σοβαρής σωματικής νόσου, όπως ο καρκίνος, συχνά συνδέεται με έντονες ψυχικές αντιδράσεις – από σοκ και αρνητισμό μέχρι χρόνιο άγχος, κατάθλιψη και διαταραχές προσαρμογής. Έρευνες που εκπονήθηκαν σε πανεπιστημιακά νοσοκομεία (όπως το Massachusetts General Hospital) καταδεικνύουν ότι η ψυχοθεραπευτική στήριξη σε ασθενείς με καρκίνο όχι μόνο βελτιώνει την ποιότητα ζωής, αλλά συντελεί και στη συμμόρφωση με τη φαρμακευτική αγωγή και την ελάφρυνση του ψυχικού πόνου (Jacobsen & Jim, 2008· Walker et al., 2014). Η ψυχοθεραπεία επιτρέπει στον ασθενή να ενσωματώσει την εμπειρία της νόσου στο ψυχικό του αφήγημα, μειώνοντας την αίσθηση απομόνωσης και εκκρεμούς υπαρξιακού άγχους.

⸻

Η θεραπευτική εργασία: λόγος αντί για σύμπτωμα

Η ψυχοθεραπεία δεν έρχεται να αντικαταστήσει την ιατρική προσέγγιση, αλλά να συμπληρώσει το βιοϊατρικό μοντέλο, φωτίζοντας το υποκειμενικό, ασυνείδητο περιεχόμενο των συμπτωμάτων. Η θεραπευτική σχέση γίνεται χώρος ανάδυσης και επεξεργασίας του ψυχικού πόνου, ο οποίος –μέχρι πρότινος– μπορούσε μόνο να βιωθεί μέσω του σώματος.

Μέσα από τη διαδικασία αυτή, ο λόγος μπορεί να αντικαταστήσει το σύμπτωμα, και η εσωτερική εμπειρία να αποκτήσει συμβολική μορφή. Το σώμα παύει να φέρει μόνο του το βάρος της έκφρασης, και ο ψυχικός χώρος διευρύνεται για να υποδεχτεί το τραύμα, την επιθυμία, τη ματαίωση και την απώλεια.

⸻

Επιλεγμένες Βιβλιογραφικές Αναφορές

• Green, A. (1977). The Dead Mother. International Journal of Psychoanalysis, 58(1), 1–22.

• Marty, P., & de M’Uzan, M. (1963). La pensée opératoire. Revue Française de Psychanalyse, 27, 1345–1356.

• McDougall, J. (1989). Theatres of the Body: A Psychoanalytic Approach to Psychosomatic Illness. London: Free Association Books.

• Nemiah, J. C., & Sifneos, P. E. (1970). Affect and fantasy in patients with psychosomatic disorders. In O. Bonaparte & H. F. Ellenberger (Eds.), Psychoanalytic Studies of the Personality. Boston: Little, Brown.

• Sifneos, P. E. (1973). The prevalence of ‘alexithymic’ characteristics in psychosomatic patients. Psychotherapy and Psychosomatics, 22(2), 255–262.

• Jacobsen, P. B., & Jim, H. S. (2008). Psychosocial interventions for anxiety and depression in adult cancer patients: achievements and challenges. CA: A Cancer Journal for Clinicians, 58(4), 214–230.

• Kemp, K., Griffiths, A., Campbell, B., & Rubin, G. (2021). Psychological comorbidities in inflammatory bowel disease: Prevalence, impact, and management. PMC8361235

• Gracie, D. J., et al. (2023). Psychological comorbidity and disease activity in Crohn’s disease: a prospective longitudinal study. Journal of Crohn’s and Colitis, 19(Suppl_1), i13–i21.

• Walker, J., et al. (2014). Prevalence, associations, and adequacy of treatment of major depression in patients with cancer: a cross-sectional analysis of routinely collected clinical data. The Lancet Psychiatry, 1(5), 343–350.